Toelichting / context

"De grote maatschappelijke transities van onze tijd draaien om het grote verhaal dat we in onze samenleving zijn gaan vertellen. Dit grote verhaal is een ‘oud’ verhaal. Oud in de zin dat dit verhaal aan verandering toe is én al aan het veranderen is. Het is dit oude verhaal dat ervoor zorgt dat de grenzen van mensen, dieren en onze planeet worden over schreden. Willen we toewerken naar een gezondere, duurzamere en rechtvaardigere toekomst, dan zullen we goed moeten weten hoe dit oude verhaal in elkaar zit. 

Het lastige is dat dit oude verhaal dus niet buiten onszelf staat. Het is een verhaal waarin we allemaal gevormd zijn, gesocialiseerd zijn. Precies dit maakt het zo moeilijk om het oude verhaal op het spoor te komen. In ons innerlijk heeft het de vorm aangenomen van vanzelfsprekendheden: zo zijn de dingen, dit is wat het is. Het systeem, het oude verhaal waar we zo tegenaan kunnen schoppen of moedeloos van kunnen worden, bevindt zich dus niet alleen buiten ons, maar ook in onszelf. 

Om deze reden zeggen sommigen: de grote transities van onze tijd draaien in wezen om een bewustwordingsproces. We moeten ons bewust worden van het ‘normaal’ dat in ons gekropen is. We moeten het oude verhaal op het spoor komen, omdat we dan pas in staat zijn om echt aan een nieuw verhaal te werken. Zonder dat bewustzijn zullen we elementen van het oude verhaal automatisch herhalen, in onszelf en in ons spreken, denken en handelen. 

Leren uitzoomen 

Hoe kunnen we dit patroon doorbreken?

De belangrijkste beweging die we hierbij kunnen maken, is een beweging van uitzoomen. We zoomen uit van onze eigen, individuele situatie, ervaringen, observaties en ‘bubbel’ naar grotere patronen en tendensen in de samenleving. Een andere manier om dit te zeggen is dat we uitzoomen van onze directe leefwereld naar de bredere systeemwereld. We willen weten hoe de grote maatschappelijke systemen in onze samenleving in elkaar zitten en welk verhaal daaraan ten grondslag ligt. 

In hoofdstuk 2 hebben we hiermee al een begin gemaakt. We hebben gezien hoe een meer individuele ervaring als prestatiedruk in verband staat met bijvoorbeeld de klimaatcrisis en de zorgcrisis. Ook hebben we kennis gemaakt met enkele verhaalfragmenten uit het oude verhaal, zoals de kapitalistische principes van oneindige groei en commodificatie. 

In dit hoofdstuk onderzoeken we hoe we wat systematischer kunnen leren uitzoomen. Hierbij zouden we ons kunnen voorstellen dat we werken met een in- een uitschuifbare telescoop. Deze telescoop bestaat uit drie delen, en elk van die delen heeft een eigen lens met eigen, specifieke kwaliteiten.

Lens 1: Persoonlijke ervaringen. De eerste lens van de telescoop brengt persoonlijke ervaringen rondom het oude verhaal in beeld, ervaringen uit onze eigen leefwereld en die van mensen om ons heen. 
Dit deel van de telescoop is belangrijk, omdat het oude verhaal dat we op het spoor proberen te komen daardoor in verbinding blijft met het alledaagse leven. De beweging van uitzoomen is uiteindelijk een beweging naar een steeds hoger niveau van abstractie. Maar als we alleen het abstracte verhaal vertellen, verliezen we de verbinding met de alledaagse leefwereld van mensen. [...]

Lens 2: Praktische mechanismen. Met de tweede lens van de telescoop zoomen we uit van menselijke emoties en ervaringen naar praktische mechanismen. We willen weten hoe (een stukje van) de wereld om ons heen in elkaar zit. Hoe zit het onderwijssysteem, het zorgsysteem of het financiële systeem in elkaar? Welke typische mechanismen komen we tegen in de landbouw, de rechtspraak of de woningbouw? Hoe zit het systeem van fossiele subsidies in elkaar?
Deze analyse maken we niet omdat we een schuldige willen kunnen aanwijzen voor de dingen die misgaan. Sterker nog, de tweede lens van de telescoop is er met name voor bedoeld om te ontschuldigen. We willen niet veroordelen, maar begrijpen waar een bepaalde handels- wijze vandaan komt en wat de systeemlogica erachter is. We zouden kunnen zeggen dat we systeemintelligentie willen ontwikkelen. [...]

Lens 3: Filosofische mechanismen. De filosofische mechanismen zien we wanneer we door de derde lens van de telescoop kijken, de lens die het verst van ons afstaat. Ook hier gaat het over de systeemwereld. Maar bij deze lens willen we weten waar de praktische mechanismen van de systemen in onze samen- leving vandaan komen. Wat is de logica achter deze praktische mecha- nismen? Welk samenhangend verhaal op de achtergrond zorgt ervoor dat deze praktische mechanismen een vanzelfsprekend karakter heb- ben? Wat is het echte probleem als we wat verder, langer en dieper kijken? 

Dit deel van de telescoop is net zo belangrijk als de andere twee. Het behoedt ons ervoor om een probleem op te lossen op het niveau van praktische mechanismen, terwijl het eigenlijke probleem dieper ligt. Als we de derde lens niet gebruiken, creëren we geen echte oplossingen, maar nieuwe gestalten van hetzelfde, oude probleem." 

(Uit: Perspectief: Hoop houden en verschil maken in een wereld vol verandering, p. 173-178)