Mildheid en verbinding bij transitievraagstukken

Mildheid betekent: het menselijke blijven zien in jezelf, de ander maar ook in 'het systeem' waar we verandering wensen. Mildheid gaat dus niet alleen over 'zachte' kwaliteiten als empathie, maar ook over een meer cognitief inzicht in de complexe thematiek van maatschappelijke transities. Ik werk daartoe met speciaal ontwikkelde 'kijkvensters'.

Bij maatschappelijke transities staat er veel op het spel. Een valkuil is dat we belanden in wij-zij discussies, met in het verlengde daarvan polarisatie. Het is daarom heel belangrijk dat we leren ontschuldigen.

De term is afkomstig van Iván Böszörményi-Nagy, een Hongaars-Amerikaanse psychiater en psychotherapeut. Ontschuldigen refereert aan een proces waarin de last van de schuld bij iemand die wij tot dan toe de schuld hebben gegeven, van de schouders wordt genomen.
Organisatie-adviseur Marijke Spanjersberg zegt hierover:

"Ontschuldigen is de dingen anders gaan duiden, niet meer in termen van enkelvoudige oorzaak en schuld, maar in termen van het hele verhaal: de context, de last van het verleden, de zorgen over de toekomst, de misverstanden, de druk die is ontstaan, de acties die anders zijn uitgepakt dan bedoeld, de spelregels die niet blijken te werken, de relationele dynamiek die is ontstaan, de omstanders die het niet doorhadden, etc. etc. Ontschuldigen gaat dus over het zichtbaar maken van gelaagdheid en complexiteit." (Spanjersberg, 2022, p. 96-97).

Mildheid gaat ook over het inzicht dat transities ons bewust maken van onze grenzen. We komen bijvoorbeeld tot de ontdekking dat ons blikveld beperkt is en dat we niet zomaar iets nieuws kunnen bedenken of iets anders kunnen gaan doen. Dat delen we allemaal met elkaar, en daarin worden we menselijk en kwetsbaar.

Heel behulpzaam hierbij is de paradigmatheorie van de wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn. Ik laat mensen vaak oefenen met deze theorie, om hen te laten ontdekken waar de randen van ons blikveld zitten, waar onze blinde vlekken mee te maken hebben, maar ook hoe het komt dat we elkaar soms totaal niet kunnen verstaan en dat het lijkt alsof we in verschillende werelden leven. De paradigmatheorie helpt ons bovendien om verder, langer en dieper te kijken naar de achtergronden van het 'oude verhaal' van onze tijd, dat aan verandering toe is.

Een kenmerk van de hedendaagse maatschappelijke transities is dat er geen koninklijke weg is, geen 'evidence based' pad dat ons met grote zekerheid brengt waar we moeten zijn. Dat betekent dat we altijd te maken hebben met  onzekerheid. Hoe gaan we daarmee om?

Mijn favoriete manier is om te leren spelen, en wel door te leren oefenen met een multidisciplinair perspectief op maatschappelijke transities. 
Dit gaat niet in de eerste plaats over complexiteit, maar over ontdekken en je laten verrassen: aha, zó kan ik er ook naar kijken; dit verklaart wat ik zie, voel, ervaar of tegenkom; dit geef me de ruimte om op een andere manier naar mogelijkheden en oplossingen te zoeken. Een transitievraagstuk is dan niet meer in de eerste plaats iets waar we een oplossing voor moeten zien te vinden, maar iets wat ons uitdaagt om met nieuwe ogen te leren kijken.

Mildheid gaat daarnaast over geduld, bijvoorbeeld omdat de ander niet altijd zo snel gaat als we zouden wensen. Er is geen knop die we in het hoofd van de ander kunt omzetten; we zijn bij transities niet in control. Transities hebben een eigen tempo, en het is de kunst om daarbij te blijven en om op het juiste moment te handelen.

Mildheid heeft ook te maken met het inzicht dat de huidige maatschappelijke transities op de een of andere manier met elkaar samenhangen. Soms lijkt het alsof we recht tegenover elkaar staan, terwijl we in wezen bezig zijn met verschillende aspecten van dezelfde systeemverandering. Wat helpt is om niet zozeer te denken in termen van een trade-off ('als we dit doen, kunnen we dat niet (meer) doen' of 'als de ander wint, verlies ik') maar in termen van synergie: hoe we de vraagstukken in samenhang verder kunnen brengen. Daar ontstaat de echte magie.

Soms kunnen we het gevoel kunnen hebben dat de opgaven van onze tijd te groot zijn, of dat onze inbreng 'als een druppel op de gloeiende plaat 'is. Een laatste aspect van mildheid is daarom de opdracht om vertrouwen te leren hebben in onszelf. Dat vertrouwen heeft ermee te maken dat we allemaal over het vermogen beschikken om een nieuw begin te maken, op elk moment.

Hierbij werk ik graag met het concept nataliteit van de filosofe en politiek denker Hannah Arendt. Nataliteit betekent zoiets als ‘de geboortelijkheid van de mens’.
Arendt zegt dat de mens twee keer wordt geboren. Onze eerste geboorte is onze fysieke geboorte, die toont wat we zijn. Hierbij gaat het bijvoorbeeld over onze lichaamsbouw, ons geslacht en onze etniciteit.
Onze tweede geboorte toont wie we zijn. Deze tweede geboorte verbindt ze met ons handelen, bijvoorbeeld door het verwoorden van een bepaalde mening, visie of inzicht in de wereld. In dit handelen verschijnen we als unieke mens. We verschijnen niet als de mens die we zouden moeten zijn volgens sociale normen en conventies, maar als de mens die heeft nagedacht, verantwoordelijkheid voelt en - door te handelen - zichzelf onthult. En daarmee kunnen we iets nieuws in gang zetten, in het openbare domein van politiek, cultuur, samenleving. Elke keer opnieuw. 
Dat is een bron van hoop - niet alleen voor onszelf, maar ook voor anderen; want van mensen die iets nieuws aanvangen gaat iets prachtigs en aanstekelijks uit.